این گنبد همان محافظ کروی شکل است که بعد از مطالعاتی که دکتر «پرویز ورجاوند» بر روی آثار باقیمانده رصدخانه در طول دهه پنجاه خورشیدی انجام داد، روی آن ساخته شد. البته به هیچ وجه مشابه نوع معماری رصدخانه اصلی نیست. رصدخانه مراغه که این روزها آثار کمی از آن به جا مانده، یادگاری از دوران طلایی علم و فرهنگ ایران در دنیا به شمار میرود. این مجموعه در 2 کیلومتری غرب شهر مراغه و در تپه‌ای به همین نام(رصدداغی) قرار دارد.
رصدخانه مراغه شاخص‌ترین بنای فرهنگی و تاریخی شهر مراغه و یکی از اولین رصدخانههای قدیمی و سالم جهان است که تاکنون الگوبرداری‌های زیادی از آن صورت گرفته است. در روزگاری که خبری از تلسکوپ و دوربین‌های نجومی نبود، خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه‌ای را بنا کرد که سال‌ها به عنوان پیشرفته‌ترین رصد خانه جهان شناخته می‌شد. رصدخانه مراغه از چنان دستگاه‌های پیشرفته و دقیقی ساخته شده بود که تا 300 سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می‌گرفت و تا آن زمان رصدخانه‌ای چنین مجهز در غرب به وجود نیامد. رصدخانه مراغه در مجموعه تاریخی افلاک نما برای مطالعات فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی بنا شد. این رصدخانه شهرت خود را مدیون خواجه نصیرالدین طوسی است، ولی در حال حاضر بخش زیادی از آنچه در زمان خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شده بود باقی نمانده، اما با این حال این تپه به عنوان یکی از مراکز مهم مراغه و صد البته جزء جاذبه‌های دیدنی و به نوعی نماد شهر مراغه به شمار می آید و اکنون نیز به صورت یک بنای تاریخی مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد.
درباره تاریخ بنا و چگونگی ساختمان این مرکز علمی با توجه به آنچه در کتابهایی مانند «جامع ابزار و تاریخ رشیدی« و «صاف الحفره» و «فوات الوفیات» آمده است: «ساخت بنای این رصدخانه 167 سال پیش از احداث رصدخانه سمرقند به پیشنهاد و اصرار دانشمندان بزرگ عصر خواجه نصیر الدین طوسی، با حضور هلاکوخان و خواجه نصیر در روز سه‌شنبه چهارم جمادی‌الاول 657 قمری برابر با16 اردیبهشت 638 شمسی مصادف با شب میلاد حضرت زینب آغاز شد. گفته می‌شود هدف خواجه نصیرالدین طوسی در ساخت این رصدخانه جدا از ایجاد یک مرکز علمی، بازگرداندن و اسکان دانشمندان فراری بود که در اثر حمله مغول پنهان شده بودند».
کاربرد این رصدخانه تنها رصد ستارگان نبوده و به عنوان دانشگاهی شناخته می‌شد که بیشتر شاخه‌های علم در آن تدریس می شده و و در زمان آبادانی یکی از معتبرترین رصدخانههای جهان بود. دانشمندان برجسته‌ای از جمله قطب‌الدین شیرازی که متوجه علت اصلی تشکیل رنگین‌کمان شد و همچنین مؤید الدین العرض، نجم الدین کاتبی، نجم الدین دبیران قزوینی، فخر الدین مراغی، محی الدین مغربی، علی بن محمود نجم الدین الاسـطرلابی و چند تن دیگر در این رصدخانه پژوهش و تدریس می‌کردند. همچنین، فیلسوف و فرهنگ نامه نویس مسیحی، «ابن العبری» در رصدخانه مراغه به درس دادن کتابهای «اصول اقلیدوس» و «المجسطی بطلمیوس» مشغول بودند.
علاوه بر این چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلای مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام «فائو مون‌جی»، در این مرکز فعالیت داشتند. در آن زمان به فرمان«قوبیلای قآن» امپراطور چین و برادر هلاکو خان کارشناسانی برای آموزش و الگو برداری از رصدخانه مراغه به این شهر آمده، پس از مراجعت به چین رصدخانه‌ای به تقلید از رصدخانه مراغه ساختند. بنابر اسناد، علاوه بر رصدخانه چین، این رصدخانه در احداث رصدخانههای سمرقند در تاجیکستان، اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین الهام بخش بوده است.
محل ساخت این رصدخانه را خواجه بعد از محاسبات دقیق در بلند‌ترین نقطه بر روی تپه ای در غرب شهر( به طول ۵۱۰ و عرض تقریبی۲۱۷ متر و به ارتفاع ۱۱۰ متر) در نزدیکی دو روستا به نام‌های طالب‌خان و حاجی‌کرد تعیین کرد. از روی این تپه دورترین نقطه‌ای که دیده می‌شود دریاچه ارومیه است. بنای رصـدخانه با سرپرستی معمار سرشناس فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغه ای براساس طرحی از خواجه نصیرالدین توسی ۱۵سال طول کشید.
خواجه نصیرالدین بعد از پایان ساخت، تولیت امور رصد خانه و ریاست عالیه آن را بر عهده «صدر الدین علی» فرزند فاضلش، البته با مدیریت و نظارت شخص خودش قرار داد. همچنین دستمزد دانشمندان و دانشجویان هر رشته، متناسب با هزینه های تحصیل و فعالیت‌هایشان حقوقی از قرار زیر تعیین کرد: «اهل فلسفه و ریاضی‌دانان روزی سه درهم، طبیب‌ها روزی دو درهم، فقیهان روزی یک درهم و محدثین روزی نیم درهم».
به امر هلاکوخان کتابها و اسباب و آلات علمی و نجومی بسیاری را که مغولان بعد از فتح بغداد و نقاط دیگر به غارت برده بودند در مراغه در اختیار خواجه قرار دادند. علاوه بر آن خواجه نصیر با همکاری دانشمندانی که به دربار هلاکو دعوت کرده بود به اختراع و ساخت و نصب دستگاه‌های مورد نیاز رصد ستارگان اقدام کرد و این کار 3 سال به طول انجامید. با توجه به فعالیت‌های نجومی آن زمان می‌توان گفت رصدخانه مراغه نه فقط کامل‌ترین رصدخانه‌ای است که تا زمان خود ایجاد شده بود بلکه نخستین رصدخانه مجهز قبل از کشف دوربین به شمار میرود و تمامی معلومات نجومی که هم اکنون بدون دوربین حاصل می‌شود در آنجا به دست آمده است. «مهندس العرضی» مسئولیت نظارت بر ساخت این دستگاه‌ها را در زمان خواجه بر عهده داشت و رساله‌ای هم در این مورد نوشته است. خواجه نصیر روش‌های استفاده از ساعت آفتابی را نیز برای رصد کشف کرد. این مجموعه به یک کتابخانه 400 هزار جلدی مجهز شده بود و ابزار‌های اخترشناسی مختلف نیز در آن وجود داشت که در این بین می‌توان به ذات الربع دیواری به شعاع 430 سانتی متر، کره‌های ذات الحلق، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی، حلقه سموت، ربع مجیب متحرک، کره فلکی، کره زمین و انواع اسطرلاب‌ها اشاره کرد. ساختمان رصدخانه مراغه یکی از مراکز علمی پیشرفته زمان خود بود. این مرکز شامل محل رصد ستارگان و اخترشناسی مجهز به ابزار ستاره‌شناسی و مرکز پژوهشی و همچنین کتابخانه بود.
خواجه در بنای رصدخانه، ساختمانهایی را جهت تحصیل فلسفه و مدرسهای جداگانه مخصوص علم طب و مدرسهای برای طلاب علوم دینی ساخت. برای تامین منابع مالی این رصدخانه علاوه بر کمک‌های مالی دولت، اوقاف سراسر کشور نیز در اختیار خواجه گذاشته شده بود که یک دهم آن را جهت امر رصدخانه و خرید وسائل و اسباب و آلات و کتابها صرف کند. خواجه این اموال را به گونه ای صرف می‌کرد که منافعش شامل حال همه مسلمانان خصوصاً شیعیان و علویان بشود. او مجموعه رصدخانه مراغه را تبدیل به دانشگاهی جامع نمود که جویندگان علم را از بلاد مختلف به خود جلب کرده و پایگاه عظیم نشر افکار خواجه نصیر و فرهنگ غنی اسلامی و شیعی او گردید.
با این وصف رصدخانه مراغه نه تنها به عنوان یک مرکز بزرگ علمی نجومی، بلکه به صورت یک سازمان و مؤسسه علمی مجهز، که در آن کلیه شاخه های علوم آن روز تدریس می شد، شهرت یافت. این مرکز دانشگاهی بود که پس از «جندی شاپور»، «مدارس نظامیه» و «مستنصریه» از بزرگترین مراکز علمی اسلامی به شمار می رفت. قبل از آن رصدخانه «حاکمی مصر» (مربوط به قرن پنجم) تا دیر زمانی یگانه مرجع علمای هیأت بود، ولی همین که خواجه نصیر رصدخانه تازه ای بنا کرد، رصدخانه حاکمی از اعتبار افتاد؛ زیرا رصدخانه مراغه از هر جهت کامل تر بود. به تعبیر دیگر می توان آن را نخستین رصدخانه نجومی به معنای کامل دانست.
مهمترین نتیجه و کار تحقیقی این رصدخانه زیجی است به نام زیج ایلخانی برای رصد ستارگان و اجرام آسمانی توسط منجمان و محققان و به ریاست خواجه تنظیم شد. این زیج در اصل به زبان فارسی بوده ولی بعدها به زبان های دیگر ترجمه شده است. این اثر علمی نه تنها در تحول و تکامل علم نجوم مؤثر واقع شد، بلکه برای نسل های بعدی نیز راهنمای خوبی به حساب آمد.
رصد خانه مراغه در دنیای کهن معروفیت و شهرتی فراوان داشت و این شهرت تا قرن هشتم یعنی سال 703 هجری قمری پایدار ماند تا این که هلاکو در سال 663 هجری قمری درگذشت. لیکن خواجه تا آخرین دقایق عمر خود مواظبت و اهتمام بسیار کرد که آن رصدخانه و کتابخانه از بین نرود و خللی در کار آنجا رخ ندهد ولی پس از آن بر اثر زلزله‌های سخت و بی توجهی حکام رو به ویرانی رفت، کتیبه‌های سفالی طلایی رنگ که توسط خواجه نصیرالدین طوسی فراهم شده بود از میان رفت و مصالح موجود در آن به یغما رفت و زمانی بدست فراموشی سپرده شد که رصد خانه ‹‹ شنبه غازان›› در تبریز و رصد خانه معروف سمرقند در سال 827 براساس طرح و ضوابط علمی رصد خانه مراغه برپا گشت و مورد استفاده قرار گرفت.
در اینکه بطور دقیق این مرکز تا چه زمانی برپا بوده اظهار نظری صریح و بی چون و چرا نمی توان کرد ولی در نوشته‌های «حمدالله مستوفی» در سال 720 به ویران بودن آن اشاره شده است. در ضمن مدارکی در دست است که دست کم این مرکز تا زمان پادشاهی سلطان محمد خدا بنده نیز فعالیت داشته است. امری که در میان تمامی رصد خانه های دنیای اسلامی و جهان تا قبل از نیمه دوم قرن شانزدهم میلادی استثنا بشمار میرود. زیرا طبق مدارک موجود، رصدخانه سمرقند که براساس طرح و ضوابط رصدخانه مراغه در قرن نهم هجری و سال 824 بنا می گردد با همه معروفیت وشهرت آن فقط حدود 30 سال فعالیت داشته است.
از زمان ویرانی این مجموعه به بعد جز در دو سه مورد اشاره ای باین محل و توصیف آن نشده است. همچنین جز دو مورد طرح و عکسی از آن در دست نیست. قدیمی ترین طرح از این محل مربوط است به کروکی مختصری که در سال 1883 میلادی توسط ‹‹ هوتوم شیندلر›› آلمانی کشیده شده است پس از آن در سال 1276 هجری قمری نیز نقشه مختصری از سطح تپه توسط استاد ملا علی محمد اصفهانی تهیه گردید که در شماره هفت سال 1281 روزنامه علمیه بچاپ رسید. این هر دو طرح چیزی نیست جز نشان دادن وضع ناهمواریهای سطح تپه، زیرا که قرنها پیش از آن واحدهای معماری رصدخانه ویران و در زیر خاک پنهان شده بود و هیچ نشانه ای از آنها در دست نبود.
در سال 672 هجری قمری، خواجه نصیر که آثار مکتوبش از 50 کتاب و رساله افزون بود با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفت تا بقایای کتابهای تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال دارد. اما اجل مهلتش نداد و در تاریخ 18 ذی الحجه سال 672 هجری قمری در بغداد دار فانی را وداع گفت. جسدش را به کاظمین انتقال دادند و در جوار امامین همامین دفن کردند.
امروزه فقط پی بخش‌های مختلف و بخشی از «سدس سنگی» آن باقی مانده است. رصدخانه مراغه شامل ابزارآلات رصدی بزرگی بوده است که دانشمندان آن زمان با بهره گیری از نتایج به دست آمده توسط آنها نظریه‌های خود را ارائه می دادند. در آن زمان منجمان برای به دست آوردن قوانین حرکات اجرام در آسمان، نیاز مبرمی به وسایل رصدی دقیق داشته اند؛ هر قدر ابزار آلات رصدی مورد نیاز آنها مانند «ربع جداری» و «سدس» بزرگ‌تر می بود، اعداد دقیق‌تر به دست می آمدند. دقت ابزارآلات رصدخانه مراغه، امتیازی بود که آن را در جهان مشهور کرد. نتایج زیج معروف ایلخانی حاصل فعالیت‌های این گونه رصدخانه است. این فعالیت‌ها باعث شد مکتب مراغه بر اساس مدل هندسی نجومی ارائه شود که به «جفت طوسی» معروف شد.
این مرکز دارای انتشارات با ارزشی چون «ذیج ایلخانی»، «تحریر اقلیدس»، «شرح الاشارات»، «اوصاف الاشراق»، «اصطرلاب»، «قوائد فی طب»، «صدرالاکواب» و غیره بوده است که در حال حاضر زینت بخش کتابخانه‌های معتبر جهان از جمله پاریس، لندن، امریکا، ارورپای غربی، ترکیه، تاشکند، دوشنبه و پطرزبورگ است. «گلوبی» ستاره شناسی معروف رصدخانه مراغه در موزه «اسپنگر» برزیل نگهداری می شود و قدیمی ترین گلوبی ستاره شناسی آن مرکز است.
تاریخچه چگونگی ساخت رصد خانه مراغه
مغولان از فضل و معرفت سهم و حظ زیادی نداشتند، ولی به ستاره شناسی و احکام آن علاقه مند بودند. بر همین اساس هولاکو وقتی در مراغه ساکن شد، ضمن گرامیداشت مقدم خواجه از وی خواست رصد خانه ای در آنجا بنا کند. خواجه با توجه به عظمت کار مورد نظر و عدم وجود امکانات و نیروی انسانی شایسته و فاضل، گفت: «بنای رصد خانه و نوشتن زیج تازه، نزدیک به سی سال وقت لازم دارد»، ولی هولاکو اصرار ورزید. در نتیجه خواجه این کار را در مدتی کمتر از دوازده سال به انجام رساند.
برخی نیز آورده اند که فکر ایجاد رصدخانه از ضمیر «منگوقاآن» تراوش کرده بود، که خود بدان توفیق نیافت. هولاکو به وصیت او اقدام به چنین کاری کرد. چون «منگوقاآن» از میان سلاطین مغول به حدّت ذهن و ذکاوت امتیاز تمام داشت، چنانکه بعضی از اشکال اقلیدسی را حل می کرد؛ لذا درصدد برآمد که در وقت اقتدار خود رصدی بنا نماید؛ از این رو به موجب فرمان او «جمال الدین محمد بن طاهربن محمد الزیدی البخاری» مأمور احداث رصد خانه شد، اما بعضی از اعمال بر وی مشتبه شده و تحقق این مسئله به تأخیر و تعویق افتاد. برای همین هنگامی که با برادرش هولاکو وداع می کرد و او را برای فتح قلاع اسماعیلیه به ایران می فرستاد، به او گفت: وقتی قلاع ملاحده(اسماعیلیه) را فتح کردی، خواجه نصیر طوسی را بدین کار(احداث رصد خانه) بگمار. وقتی قلاع اسماعیلیه فتح شد و خواجه در خدمت هولاکو قرار گرفت، ایلخان مغول دیگر او را از خود جدا نکرد و وی را همیشه همراه خود داشت؛ لذا به او فرمان داد که در موقع مناسب به امر رصد اشتغال نماید. و خواجه مراغه را برای این کار اختیار نمود». قول دیگر آن است که: «خواجه چون علاقه و اراده مغولان را بر مقوله ستاره شناسی و رصد انجم ملاحظه کرد، فرصت را غنیمت شمرد و اجازه خواست تا بدان کار بپردازد و زیجی استنباط کند تا از آن بهره های فراوان گرفته شود. خان مغول پیشنهاد او را موافق مزاج خود یافت و اذن صادر کرد و همه امکانات را برای وی فراهم ساخت».خواجه چون در رأس اوقاف ایلخانی قرار داشت، یک دهم اوقاف را جهت تأمین هزینه های رصدخانه قرار داد و بنیه مالی مستمر و قوی بر آن فراهم آورد. به علاوه مبلغ بیست هزار دینار آن روزگار را جهت تعمیر و تهیه اسباب و آلات خرج کرد. از جهت تأمین نیروی انسانی متخصص و متبحر نیز برای خواجه فرصت مناسبی پیش آمد؛ زیرا اولا محل و موقعیت مناسبی برای دانشمندان و فرهیختگان قلمرو اسلامی جهت تحقیق و پژوهش های علمی فراهم شد. ثانیا پس از چند دهه امنیت لازم توأم با اکرام و احترام برای علما و خردورزان اسلامی با جلب نظر خان مغول ایجاد شد؛ لذا خواجه با حمایت و فرمان هولاکو حدود صد و بیست تن از علمای علم نجوم را از اقصی نقاط مختلف به مراغه فراخواند.
خواجه نصیرالدین طوسی
محمد بن فخرالدین محمد بن حسن مکنی به ابو جعفر، مشهور و معروف به خواجه نصیر در سال 597 هجری قمری در جهرود قم یا در طوس دیده برجهان می گشاید. نزد پدر و دائی خود و سپس فریدالدین داماد نیشابوری به کسب تحصیلات مقدماتی، فقه و منطق و کلام میپردازد. علم ریاضی را نزد کمال الدین محمد حاسب و دیگر معارف زمان را نزد بزرگانی چون: قطب الدین مصری – کمال الدین یونس موصلی و ابوالسادات اصفهانی می آموزد و تا اینکه خود جایگاهی والاتر مییابد واستاد مسلم می شود و به همین علت به او لقب ‹‹استاد البشر›› میدهند. مدت زمانی در قهستان در دستگاه ‹‹ناصر الدین›› از سران اسماعیلیه بسر می برد و به کار تحقیق می پردازد و کتاب اخلاق ناصری را برای محتشم قهستان، ناصرالدین عبدالرحیم، که مردی فضل دوست بود نگاشت. سپس ناصرالدین او را به نزد ‹‹علاء الدین محمد›› هفتمین خلیفه حسن صباح به قلعه الموت می فرستد و او تا پایان کار ‹‹رکن الدین خورشاه›› آخرین فرمانروای اسماعیلی در آنجا می ماند و بکار تحقیق و پژوهش می پردازد. بقولی در زمان حمله هلاکو به قلاع اسماعیلیه، خورشاه بنا بر صواب دید خواجه نصیر که مقاومت را بی فایده می دیده خود را تسلیم می کند. هلاکو که از مدت زمانی پیش با نام خواجه نصیر آشنا بوده مقدم او را گرامی می شمارد و خواجه از مقربان و معتمدان دربار و به تعبیری وزیر او می گردد.
خواجه نصیر الدین چنان موقعیت و نفوذی نزد هلاکو می یابد که سرانجام بر اثر تدبیر او دستگاه خلافت عباسیان برچیده می شود. پس از فتح بغداد و انتخاب مراغه به پایتختی توسط هلاکو نصیرالدین با اتکاء بر موقعیت ممتاز خود با ایجاد مرکز علمی تحقیقات نجومی رصدخانه مراغه، بدنبال مدت زمانی فترت علمی در پی یورش مغول، بار دیگر فعالیت های علمی و پژوهشی در سطحی وسیع و کم سابقه و با امکاناتی چشم گیر از سر گرفته شود. پس از هلاکو، اباقاخان نیز وی را گرامی داشت. خواجه گذشته از مسئولیت های سیاسی و اجتماعی و نفوذ کلام بسیار قوی در دربار ایلخانی و پرداختن به شعر و شاعری، به تدریس و تصنیف و تحقیق پرداخته، آثار بسیار متعددی به عربی و فارسی در زمینه اخلاق، کلام، ریاضی، نجوم و علوم طبیعی از خود به یادگار گذاشت که در منابع مختلف به بیش از پنجاه مورد آنها اشاره شده است. وی که شیعه اثنی عشری بود، چندین کتاب در علم کلام شیعه به رشته تحریر درآورده که کتاب تجرید العقاید معروف ترین کتاب از این نوع است. تأثیر وی در جهان اسلام به ویژه در قسمت شرقی آن بسیار عظیم بوده است. ولی در مغرب زمین تنها آثار نجومی و ریاضی او ترجمه شده است که البته همین ها در قرون وسطی و دوره رنسانس تاثیر فراوانی داشته است خواجه نصیرالدین گذشته از گردآوری کتابها و مدارک علمی و آلات رصد در یان مرکز توفیق آن می یابد تا چهره های درخشانی مانند مؤید الدین العرضی، نجم الدین کاتبی، محی الدین اخلاطی، نجم الدین دبیران، قطب الدین شیرازی، فخر الدین مراغی و برخی دیگر را که هر یک از جمله دانشمندان بزرگ ومعتبر زمان بودند به همکاری فرا خواند. خواجه نصیر به یاری این دانشمندان و گروهی دیگر توفیق یافت تا یکی از معتبرترین مراکز مشهور علمی و تحقیقاتی و آموزشی جهان را تا پیش از بنیاد گرفتن دانشگاه های مغرب زمین بوجود آورد.
نظرات شما عزیزان:
.: Weblog Themes By Pichak :.
خبرنامه وب سایت: